– ज्ञानेन्द्र विवश
काठमाडौँ उपत्यकाको दक्षिण-पश्चिमस्थित थानकोटसँगै रहेको नेवार बस्ती किपुल्चा अर्थात् किसिपिडिको परम्परागत जात्राको आफ्नै महत्त्व छ । चन्द्रागिरि नगरपालिकास्थित वडा न. ५ मा पर्ने किपुल्चा ऐतिहासिक, धार्मिक, सांस्कृतिक अनि कलाले भरिएको छ । उपत्यकामा घोडेजात्रा पर्व मनाइँदा सोही जात्राको तिथिअनुरूप यस नगरपालिकाको त्यस बस्तीमा ‘कालिका भैरव’ नामक स्थानीय जात्रा मनाइन्छ ।
भनाइअनुसार पहिले यो बस्ती किसी अर्थात् हात्तीबाट पीडितहरूको बस्ती भएकाले किसीपीडित भनिथ्यो । पहिले यहाँ हात्ती हिँड्ने बाटो र हात्ती बस्ने ठाउँ थियो । त्यसैले यस गाउँलाई हस्तिपुर पनि भनिथ्यो । अर्को भनाइअनुसार काठमाडौँमा बस्ने नेवारहरूले हात्ती पालेको छ भने यसै ठाउँमा ल्याएर सिस्नु खुवाउने चलन थियो । यहाँ बस्ने मानिसले हात्तीलाई राम्रोसँग स्याहार-सुसार गर्ने पनि चलन थियो । त्यसैले यहाँका बासिन्दालाई किसिच्यः पनि भनिन्थ्यो ।
यिनै विविध कारणले यो बस्ती किसीपीडित, किपुल्चा र हस्तिपुर नाउँले परिचित रहेको पाइन्छ । किपुल्चाको लिच्छविकालीन अभिलेखमा किप्रिचिङ भनी उल्लेख गरेको छ । वास्तवमा किपुल्चाको विशेषता भन्नु नेपालभाषीका साथै तिनका सांस्कृतिक चाडपर्वहरूको मौलिकता तथा परम्परागत प्रचलनको निरन्तरता पनि हो । तिनै अनेक पर्व-परम्पराहरूकै क्रममा यहाँ हरेक वर्ष देवीदेवतालाई खटमा सजाएर होइन, काठमा झुन्ड्याएर काँधमा बोकी भिन्न किसिमले जात्रा मनाउने परम्परा रहेको छ । यसमा यहाँका आराध्यदेव कालिका भगवती र भैरवको प्रतिमूर्तिलाई बोकेर जात्रा मनाइने गरिन्छ । कालिका भैरव जात्रालाई नुवाकोट भैरव जात्रा’ पनि भनिन्छ ।
यो जात्रा यस गाउँभरिमै मनाइने सबैभन्दा ठुलो पर्व हो । यो जात्रा यहाँ सात दिनसम्म लगातार हर्षोल्लासका साथ मनाइने गरिन्छ । किंबदन्तीअनुसार नुवाकोटका भैरवको यस गाउँमा रहेकी कालिकासँग असाध्यै प्रेम थियो । दिउँसोको समयमा सबै मानिसले देखिने र थाहा पाउने हुँदा उनी आफ्नी प्रेमिका भेट्न राति आउँथे । रात कटाउन उनीहरू पासा खेलेर बस्थे । उनी रातभरि कालिकासँग पासा खेलेर भुलिन्थे अनि उज्यालो नहुँदै अर्थात् बिहानको भाले बास्नुअगि नै नुवाकोट फर्की सक्थे । यही क्रममा दिनहरू बितिरहेका थिए । तर, एक रात खेलमा भुल्दाभुल्दै भाले बासेको र उज्यालो भइसकेको ख्यालै भएन ।
त्यसैले भैरव आफ्नो घर नुवाकोट फर्किन पाएनन् । त्यसपछि उनी एक किसानको घरछेउमा थुपारिराखेको छ्वँचा (छानामा प्रयोग गरेर झिकेको छ्वाली) भित्र लुकेर बसे । किसानले छ्वँचा निकाल्न जाँदा लुकेर बसेका अपरिचित मानिस देखेर अवश्य पनि यो मान्छेले कुनै बिगार गरी यहाँ लुक्न आएको होला भनी समातेछ । आफू विनाकारण दण्डित हुनुपर्ला भनी भैरवरूपी मानिसले तथ्य कुरा बताएछन् । त्यसपछि नुवाकोटका भैरव यसै गाउँमा बसेको र हरेक वर्ष उनको जात्रा मनाउने गररेको भनाइ छ । सोही बेलादेखि यस गाउँमा कालिका-भैरव जात्रा मनाउने चलन रहेको जनविश्वास छ ।
किपुल्चाका बासिन्दा हिन्दु तथा बौद्ध दुवै धर्मअनुसारका पर्व मान्ने गर्छन् । यहाँको मूल जात्रा भनेकै वर्षको अन्तिम पर्व पाहाँचह्रेका साथै साक्षात् देवी मानिने कालिका र भैरवको जात्रा हो । यो जात्रा गुरुजुहरूले तान्त्रिक विधिमार्फत् पूजा गरी धार्मिक विधिविधान पूरा गरेपछि प्रारम्भ हुनेगर्छ । यस जात्रालाई स्थानीय कालिका-भैरव गुठीले सञ्चालन गर्दै आइरहेको छ । यहाँका महर्जन जातिले जात्रामा मुखियाको भूमिका खेल्छन् । गुठीमा पनि यिनै जाति मात्रै रहेका छन् ।
यद्यपि, जात्रामा यहाँ अन्य जाति र समुदायको पनि उत्तिकै संलग्नता रहने गर्छ । घोडेजात्राकै दिन सजाइएको खटमा यहाँ कालिका र गणेशका मूर्ति विराजमान गराइन्छ । त्यसपछि बिहानैदेखि सो स्थानमा पूजा गरिन्छ । सोही दिनको मध्यरातमा भैरवलाई विधिपूर्वक तीन पटकसम्म शृङ्गार गर्दै बिगार्दै गरिन्छ । त्यसपछि भैरवलाई बोक्न गुठीबाट छुट्याइएका चार व्यक्तिमध्ये दुई व्यक्तिले भैरवलाई काँधमा हाली भैरवघरबाट जात्रा निकालिन्छ । जात्रा अवधिभर ती चार व्यक्तिहरूले नै बोक्नुपर्ने चलन छ । अरू कसैले पनि बोक्न पाउँदैनन् । बिहान निकालेपछि देवतालाई गुठी घरमा नलगेसम्म एकचोटि मात्र बिसाउन पाइन्छ ।
घोडेजात्राकै दिन सजाइएको खटमा यहाँ कालिका र गणेशका मूर्ति विराजमान गराइन्छ । त्यसपछि बिहानैदेखि सो स्थानमा पूजा गरिन्छ । सोही दिनको मध्यरातमा भैरवलाई विधिपूर्वक तीन पटकसम्म शृङ्गार गर्दै बिगार्दै गरिन्छ । त्यसपछि भैरवलाई बोक्न गुठीबाट छुट्याइएका चार व्यक्तिमध्ये दुई व्यक्तिले भैरवलाई काँधमा हाली भैरवघरबाट जात्रा निकालिन्छ ।
त्यसैले देवता बोक्न बलिया मान्छेहरू चाहिन्छन् । जो कोहीले बोक्छु भन्दैमा बोक्न पाउँदैनन् । देवता बोक्ने व्यक्तिले सेतो जामा र सेतै रङको फेटा बाँध्नुपर्छ । जात्रामा आगन्तुकलाई रमाइलो गराउन नाचगान प्रस्तुत गरिन्छ । परम्परागत विभिन्न बाजागाजा पनि बजाउने गरिन्छ । ती बाजामध्ये काः बाजा बजाएपछि जात्रा सुरु गरिन्छ । अन्य बाजामा धिमे समूह दुई, बाँसुरी समूह तीन, धाः बाजा समूह, नाय्खी बाजा समूह आदि हुन्छन् ।
जात्रा सञ्चालनका लागि स्थानीयको आस्था र विश्वास नै सबैभन्दा ठुलो कुरा हो । यद्यपि, यहाँका संस्कृतिप्रेमी समुदायको सक्रियता र संलग्नताका कारण जात्राको परम्पराले विश्राम लिनपाएको छैन । आपसी मिलेमतो र सहयोगी भावनाले पुख्र्यौली प्रचलनको अस्तित्व अद्यापि अक्षुण्ण रहँदै आइरहेको देख्न सकिन्छ ।
त्यसैले यस जात्रामा संलग्न हुने व्यक्तिले केही नियमको पालना गर्नुपर्छ । भैरव बोक्न छानिएका व्यक्तिले जात्रा सुरु हुने निश्चित दिनदेखि जात्रा नसकिएसम्म लसुन, प्याज आदि खान नहुने, महिनावारी भएका महिलालाई छुन नहुने, कुकुर, कुखुरा र सुँगुर छुन नहुने प्रचलन रहेको छ । मुख्य जात्राको तीन दिनअगिदेखि पाहुना बोलाएर खुवाउने चलन छ । यस जात्रामा पाहुनाहरूको विशेष सत्कार गरिन्छ ।
जात्रा प्रारम्भको दिन कालिका र गणेशको खटको सुरक्षामा बस्नका लागि खटनजिकै आगो बालिने गरिन्छ । भोलिपल्ट भैरव जात्राका लागि निस्किनुभन्दा अगाडि सो आगो निभाउने गर्छन् । सोही दिनको साँझ आफन्तहरूलाई आफ्नो घरमा नखःत्या बोलाई भोज खुवाउने चलन पनि रहेको छ । यस अवसरमा लामो समयपछिको भेटघाट र भलाकुसारीले आपसमा हार्दिकतापूर्ण सद्भावको वातावरण स्वतः नै निर्माण हुनपुग्दछ । गाउँलेहरू सामाजिक, सांस्कृतिक एवम् धार्मिक समारोहमा सामेल हुन्छन् ।
यस जात्राको पहिलो दिनको अर्थात् तामाको भ्यलु (घ्याम्पो) निकालेपछि सुरु हुन्छ । विधिपूर्वक तामाका भ्यलु (घ्याम्पो) गुठीका व्यक्तिहरूबाट निकालेपछि जात्रा सुरु भएको मानिन्छ । मूल थकालीको घरमा सो भ्यलु राखिएको हुन्छ । दोस्रो दिनलाई गुठी छ्वय्लाभू भनिन्छ । यस दिन गुठीभित्र सम्यबजिका साथै छोय्ला, कचिला र अन्य विविध परिकार बनाई गुठियारहरू भोज खाने गर्छन् । त्यस्तै आ-आफ्ना घरआँगन सफासुग्घर पार्ने गर्छन् ।
तेस्रो दिनलाई पनि छ्वय्लाभू नै भनिन्छ । यस दिन घर-घरमा छ्वय्ला र अन्य विविध परिकार बनाई आफन्त, परिवारका सदस्य, छोरीचेलीलाई समेत बोलाई भोज खानेखुवाउने चलन छ । छ्वय्ला अनिवार्य रूपमा बनाउनुपर्ने भएकाले यो दिनलाई ‘छ्वय्लाभू भनिन्छ । यो दिनको रातमा गाउँको मूल गणेश मन्दिरमा विधिपूर्वक पूजा गरेर राँगाको बलि दिइन्छ ।
चौथो दिन अर्थात् जात्राको मुख्य दिन उपत्यकाभित्र घोडेजात्रा मनाइन्छ भने किपुल्चाको बिचमा कालिका र गणेशका सजिएका खटमा मूर्तिहरू प्रतिस्थापन गरी पूजा गरिन्छ । भैरव बोक्न छानिएका व्यक्तिहरूले जात्रा सुरु गर्दछन् । चौथो दिन सिन्हःयाः अर्थात् जात्राको प्रमुख दिन हो । यस दिन सबेरै बाजागाजासहित कालिका र गणेशको खट गाउँभन्दा केही पर रहेको कालिका शक्तिपीठमा लगिन्छ । त्यसअगि भैरवको खट घर-घर पुऱ्याइ पूजा लिएपछि मात्र शक्तिपीठ लगिन्छ, जहाँ ठुलो मेला पनि लाग्दछ । मध्यान्ह हुनु अगाडि भैरवको खट थमि शक्तिपीठ लगिन्छ । भैरवलाई जात्राका लागि बाहिर निकालेदेखि मनिभाएसम्म अरू कसैले बोक्न मिल्दैन । दिउँसो म्यतु (घ्याम्पो) सहित तीनवटै खटलाई बाजागाजासहित गाउँमा ल्याइन्छ ।
चौथो दिन सिन्हःयाः अर्थात् जात्राको प्रमुख दिन हो । यस दिन सबेरै बाजागाजासहित कालिका र गणेशको खट गाउँभन्दा केही पर रहेको कालिका शक्तिपीठमा लगिन्छ । त्यसअगि भैरवको खट घर-घर पुऱ्याइ पूजा लिएपछि मात्र शक्तिपीठ लगिन्छ, जहाँ ठुलो मेला पनि लाग्दछ । मध्यान्ह हुनु अगाडि भैरवको खट थमि शक्तिपीठ लगिन्छ ।
गैरवको लागि बाटोभरि बासा लाय्गु अर्थात् सेतो चोखों कपडा विछ्याइन्छ । गाउँकै बत्ती दिन सक्नेहरूले यो बासा लाय्गु बन्दोबस्त गर्छन् । गाउँभित्र खट जात्रा गर्दै नचाइन्छ । साँझ गणेश र कालिकाको खटलाई कालिका मन्दिरभन्दा अगाडि राखिन्छ । भैरवलाई गुठी घरभित्र लगिन्छ । पाँचौं दिन सुलंका रूपमा आफ्ना पाहुनालाई घरमा निम्त्याएर भोज खुवाइन्छ । त्यस्तै, यस दिनलाई आराम गर्ने दिनका रूपमा पनि लिइने गरिन्छ ।
छैठौं दिन सम्पूर्ण बाजागाजासहित जात्रामा सहभागी हुनेहरू गुठी घरमा जम्मा हुन्छन् । गुठी घरबाट भैरव निकाली पुनः भैरव रहने घरमा मिच्याइन्छ । त्यस दिन गुठियारहरू हातमा बासा लिएर भैरव भाग्ला भनेर बाटो रोक्ने गर्दछन् । किन कि यदि भैरव गाउँको सिमानाको द्वारबाहिर गएमा पुनः पहिलो दिनदेखि नै पूर्ण रूपले जात्रा मान्नुपर्ने हुन्छ ।
त्यसैगरी सातौं दिनलाई त्वचाः अर्थात् भेटघाट गर्ने दिनका रूपमा सनाइन्छ । यस दिन गुठीका व्यक्तिहरू भित्र्याइसकेको भैरवलाई भेट्न जाने अर्थात् पूजाआजा गर्ने चलन छ । यो पूजासँगै जात्रा वर्ष दिनका लागि सम्पन्न भएको मानिन्छ ।
साभारः चन्द्रागिरि अनुशीलन (सांस्कृतिक पक्ष)